* To κείμενο αυτό και όσα σχετικά θα ακολουθήσουν στηρίζεται στην ανακοίνωση που έκανε ο συγγραφέας στο συνέδριο «Ο κόσμος 60 χρόνια μετά τη Διάσκεψη του Βελιγραδίου των Αδεσμεύτων», που οργάνωσαν τα Πανεπιστήμιo Παρίσι – 1 (Πάνθεον – Σορβόννη) και το Πανεπιστήμιο της Χάβρης στις 20-22 Φεβρουαρίου 2021.
Αυτό που βλέπουμε μπροστά μας είναι οι δυνατότητες μιας περιορισμένης παγκόσμιας ολιγαρχίας του χρήματος να κυριαρχήσει μέσω του ελέγχου που ασκεί στις ροές της πληροφορίας.
Όπου και αν κοιτάξει κανείς γύρω του, διαπιστώνει ότι ζούμε σε μια καθολική επανάσταση που αγγίζει κάθε πτυχή της προσωπικής, κοινωνικής και διεθνούς ζωής, και που όλες σχετίζονται με τη μεγάλη επανάσταση της πληροφορίας. Σε μια σειρά άρθρων, το πρώτο από τα οποία δημοσιεύουμε σήμερα, θα προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε αυτές τις τάσεις και να δείξουμε πού μας πάνε. Στο σημερινό θα επιχειρήσουμε να δώσουμε ένα γενικό ιστορικό πλαίσιο για την Επανάσταση της Πληροφορίας.
H έννοια της πληροφορίας είναι σύμφυτη με την έννοια της ζωής. Κάθε ζωντανός οργανισμός είναι ένα πρόγραμμα οργάνωσης της ύλης και των ανταλλαγών ενέργειας που αποσκοπεί στον έλεγχο της εντροπίας (αταξίας) του όσο ζει, κληρονομείται από τους προγόνους και μεταβιβάζεται στους απογόνους του, το ίδιο, ή ελάχιστα τροποποιημένο.
Όμως, έπρεπε να περιμένουμε τον 20ο αιώνα για να δούμε την αρχή μιας αληθινής επανάστασης της Πληροφορίας και, εν συνεχεία, των τεχνολογιών της. Κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, η έννοια της πληροφορίας άλλαξε βαθιά την ίδια την αντίληψή μας για τον κόσμο και τις ίδιες τις «σκληρές» επιστήμες, όπως τη Φυσική και τα Μαθηματικά. Η επανάσταση που προέκυψε στις αφηρημένες επιστήμες, οδήγησε σε επανάσταση στις τεχνολογίες, ως αποτέλεσμα της μετάβασης σε ένα νέο στάδιο στην αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τη φύση και τους άλλους ανθρώπους, εν συνεχεία επιταχύνοντας και εμβαθύνοντας αυτή τη μετάβαση.
Η εισαγωγή της έννοιας της πληροφορίας και των στενά συνυφασμένων με αυτή εννοιών της πιθανότητας, του τυχαίου και της εντροπίας (του θερμοδυναμικού μέτρου της αταξίας), υπεισήλθαν, ως αποτέλεσμα της προόδου των θετικών επιστημών, στον ίδιο τον πυρήνα τους ανατρέποντας τις κεντρικές παραδοχές τους. Φτάσαμε στη Θεωρία της Σχετικότητας με τον Αϊνστάιν να εισάγει την έννοια του «παρατηρητή», διατυπώθηκε η αρχή της απροσδιοριστίας του Χάιζεμπεργκ, εισήχθη η πιθανοθεωρητική περιγραφή της ύλης από την κβαντομηχανική και η στατιστική φυσική κλπ.
Αυτή η διαδικασία δεν αποτέλεσε άρνηση της αντικειμενικής πραγματικότητας, όπως μερικοί ισχυρίσθηκαν. Αλλά επέτρεψε την περιγραφή και την πρόβλεψή της ως συνόλου πιθανοτήτων (ή δυνατοτήτων). Επισφράγισε τη μετάβαση από μια αυστηρά ντετερμινιστική (αιτιοκρατική) κατανόηση του κόσμου (Νεύτων, Λαπλάς) σε μια πιο σύνθετη κατανόησή του, που έγινε δυνατή χάρη, αλλά και κατέστησε με τη σειρά της δυνατές, τις μεγάλες επιστημονικές, τεχνολογικές (σε ένα βαθμό θα λέγαμε ακόμα και τις κοινωνικές) επαναστάσεις του εικοστού αιώνα, χωρίς προηγούμενο στην ανθρώπινη ιστορία, έστω και αν οι μεθοδολογικές, φιλοσοφικές βάσεις τους εμφανίζονται ήδη στην αρχαία Ελλάδα.
Η νέα κατανόηση του κόσμου (σε ένα βαθμό και της κοινωνίας) λαμβάνει υπόψιν της την αλληλεπίδραση «αντικειμένου» και «υποκειμένου» μέσω της πληροφορίας. Η κλασική επιστήμη προόδευσε ξεχωρίζοντας απόλυτα αυτά τα δύο και αφαιρώντας τον παρατηρητή από το φαινόμενο που παρατηρεί. Η σύγχρονη επιστήμη, πατώντας πάνω στα συμπεράσματα της κλασικής, επανασυνδέει το αντικείμενο με το υποκείμενο, εισάγοντας στην ανάλυσή της την αλληλεπίδρασή τους και γενικεύοντας, όχι απορρίπτοντας την κλασική. Είναι εδώ που υπεισέρχονται, με κεντρικό ρόλο στην ανάλυση της αντικειμενικής πραγματικότητας, οι έννοιες της πληροφορίας, της πιθανότητας, των τυχαίων διαδικασιών και της εντροπίας. Η τελευταία είναι το θερμοδυναμικό μέτρο της αταξίας και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να διαφοροποιήσουμε το παρελθόν από το μέλλον και την οργανική ζωή από την ανόργανη ύλη.
Ήδη το 1928, ο Ραλφ Χάρτλεϊ δημοσιεύει την εργασία του «Μεταβίβαση Πληροφορίας» (Transmission of Information), όπου χρησιμοποιεί τη λέξη πληροφορία ως περιγράφουσα μια μετρήσιμη ποσότητα. Η έννοια της πληροφορίας και οι συναφείς προς αυτή θα βρουν τους μεγάλους θεωρητικούς τους στον Αντρέι Κολμογκόρωφ, θεμελιωτή της Θεωρίας Πιθανοτήτων, τον Νόρμπερτ Βίνερ, θεμελιωτή της Κυβερνητικής και τον Κλοντ Σάννον, θεμελιωτή της Θεωρίας της Πληροφορίας.
Δεν υπάρχει επιστημονικός, παραγωγικός, τεχνολογικός ή ακόμα και τομέας πολιτικής που να μην «επαναστατικοποιήθηκε» κατά τον εικοστό αιώνα, ως αποτέλεσμα της άμεσης ή έμμεσης εισαγωγής της έννοιας της πληροφορίας και των άλλων συναφών εννοιών. Ακόμα και το πολύ «διαδραστικό» μοντέλο πολιτικής δράσης του Λένιν (1), που κατέστησε δυνατή την Οκτωβριανή Επανάσταση, μοιάζει πολύ μακριά από τον αυστηρό ντετερμινισμό που εμπνέει τον Μαρξ στο «Κεφάλαιο» (2).
Στην άλλη άκρη της εξίσωσης, ο Τζορτζ Σόρος κατάφερε, χρησιμοποιώντας τις ίδιες διαδραστικές μεθόδους, «εκπαίδευσης στη δράση», ανατροφοδοτώντας δηλαδή τη στρατηγική του με τα αποτελέσματά της, να καταστήσει δυνατές τις τεράστιες επιτυχίες του στη χειραγώγηση των αγορών που οδήγησαν στις μεγάλες κερδοσκοπικές του επιτυχίες.
Αυτή η πολύπλευρη Επανάσταση της Πληροφορίας κατέστησε δυνατές τις τεράστιες προόδους της επιστήμης και της τεχνολογίας, περιλαμβανομένων και των διαρκώς επιταχυνόμενων επαναστάσεων στις τεχνολογίες της πληροφορίας, της επικοινωνίας και της τεχνητής νοημοσύνης, οδηγώντας κατά τον τελευταίο αιώνα στην ανάπτυξη ενός ολόκληρου φάσματος αδιανόητων κατά το παρελθόν παραγωγικών δυνάμεων και τεχνολογικών δυνατοτήτων επικοινωνίας και ελέγχου.
Η επανάσταση αυτή παρήγαγε το ραδιόφωνο, τα ραντάρ, τους υπολογιστές, την τηλεόραση, τις δορυφορικές επικοινωνίες, το Διαδίκτυο, τα κινητά και έξυπνα τηλέφωνα. Παράγει ήδη την τεχνολογία 5G, την Τεχνητή Ευφυΐα, όλο και πιο έξυπνα ρομπότ, τα drones και τον κόσμο του Σνόουντεν.
Στην πρώτη εποχή της ανθρώπινης ιστορίας, η βία ήταν το χαρακτηριστικό των σχέσεων με τη φύση, ενώ υπήρξε και βασικό συστατικό των σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους. Στη συνέχεια, προστέθηκε και η συσσωρευμένη ισχύς («βία») του χρήματος. Τώρα, μια τρίτη δύναμη, η πληροφορία έρχεται να συναγωνισθεί επί ίσοις όροις την ωμή βία και τη βία του χρήματος. Αφού προσθέσαμε στη «σκληρή» την «ήπια» ισχύ, τώρα προσθέτουμε και την «έξυπνη» ισχύ. Μια καινούρια ιστορική εποχή ανατέλλει. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι η ανάδειξη της πληροφορίας σε αυτοτελή παραγωγική δύναμη, σε αυτοτελές όπλο, σε προνομιακό μέσο κυριαρχίας επί των ανθρώπων, σε οργανωτή των κοινωνιών και των διεθνών σχέσεων. Ίσως μάλιστα αποδειχθεί ακόμα πιο βαθιά η επιρροή της. Αν σκεφτούμε την ανθρωπότητα ως ζώντα οργανισμό, η πληροφορία αφορά το κεντρικό νευρικό του σύστημα, ένα κεντρικό νευρικό σύστημα που κυριαρχήθηκε και οργανώθηκε στο παρελθόν από την έννοια του Θεού, έννοια που αντικατέστησε με την είσοδο στη νεώτερη εποχή ο Λόγος (που κυριάρχησε προηγουμένως και οργάνωσε την αρχαία ελληνική σκέψη).
Υπό την έννοια αυτή, μπορεί να έχει δίκιο ο Χένρι Κίσσινγκερ που υποστηρίζει ότι με την τεχνητή ευφυΐα πραγματοποιείται μια μετάβαση αντίστοιχου βάθους με το πέρασμα από τον Μεσαίωνα στη νεώτερη εποχή, χωρίς όμως να ξέρουμε τι θα αντικαταστήσει τώρα τον Λόγο.
Αν θα θέλαμε να το «τραβήξουμε» παραπέρα, μπορούμε να σκεφθούμε τη δυνατότητα πλήρως εικονικών πραγματικοτήτων στις οποίες θα ζουν στο μέλλον οι άνθρωποι (3). Ή όλο και πιο ευφυών και αυτόνομων μηχανών που επιβάλλουν οι ίδιες τη θέλησή τους στους ανθρώπους και εξελίσσονται ίσως σε ένα νέο, εντελώς διαφορετικό από αυτά που γνωρίζουμε, είδος ζωής.
Αυτά όμως είναι, προς το παρόν, κάπως «φουτουριστικοί» προβληματισμοί. Αυτό που τώρα κυρίως βλέπουμε μπροστά μας είναι η εκρηκτική διεύρυνση των δυνατοτήτων μιας εξαιρετικά περιορισμένης παγκόσμιας ολιγαρχίας του χρήματος να κυριαρχήσει στην ανθρωπότητα, μέσω και του ελέγχου που ασκεί στις ροές της πληροφορίας.
Η «Αυτοκρατορία του Χρήματος», οι ελέγχοντες δηλαδή το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, ασκεί ήδη τεράστιο έλεγχο και στο “κυκλοφορικό σύστημα” της ανθρωπότητας (τις ροές χρήματος και κεφαλαίων) και στο “νευρικό σύστημά” της (τις ροές πληροφοριών). Έχει θέσει έτσι τα θεμέλια ενός νέου Ολοκληρωτισμού.
_________________________________________________
(1) Ο Λένιν είπε ότι οι Μπολσεβίκοι είναι το μόνο ρεύμα του εργατικού κινήματος που έχει την ικανότητα να διεισδύει σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, να τα επηρεάζει και να επηρεάζεται από αυτά. Ήταν επίσης ικανός να αναπροσαρμόζει ριζικά την επαναστατική του στρατηγική σε ό,τι τον μάθαινε η εξέλιξη της αντικειμενικής κατάστασης. Για παράδειγμα, μετέβαλε την αντίληψή του για την επικείμενη επανάσταση, πλησιάζοντας το σχήμα του Τρότσκι για τη διαρκή επανάσταση, εγκαταλείποντας το υπερ-ντετερμινιστικό και τελικά μοιρολατρικό (φαταλιστικό) μοντέλο της Γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας, που ήλπιζε να κάνει ο ίδιος ο καπιταλισμός τη δουλειά που δεν ήθελε να κάνει η ίδια, και καθιστώντας έτσι δυνατή την Οκτωβριανή Επανάσταση..
Συνιστά ασφαλώς ειρωνεία της ιστορίας ότι, οι ίδιες μέθοδοι που κατέστησαν δυνατή τη ρωσική Επανάσταση, κατέστησαν δυνατή και τη ρωσική Αντεπανάσταση, εβδομήντα χρόνια αργότερα. Ο Γκορμπατσώφ μετετράπη (ασυνείδητα) σε έξυπνο πύραυλο, που μπόρεσε να ανακαλύψει, με τη μέθοδο των «διαδοχικών προσεγγίσεων» (τις κακοσχεδιασμένες και κακοεφαρμοσμένες μεταρρυθμίσεις του), τις ιδιοσυχνότητες του ίδιου του σοβιετικού συστήματος και να το ανατινάξει εκ των έσω χρησιμοποιώντας τις δικές του ιδιότητες. Αυτό έγινε δυνατό για τρεις λόγους. Ο Γκορμπατσώφ ήταν έξοχος απαράτσικ, στο ένστικτό του είχε αποθηκεύσει όλη την πληροφορία για το πώς λειτουργούσε το σοβιετικό κράτος-κόμμα. Ο δεύτερος ήταν ο θαυμασμός στον δυτικό καπιταλισμό από ένα τμήμα της σοβιετικής νομενκλατούρας και των διανοουμένων. Ο τρίτος ήταν η απουσία μιας βαθιάς και επεξεργασμένης μεταρρυθμιστικής αντίληψης.
(2) Ο ντετερμινισμός (αιτιοκρατία) ήταν το κυρίαρχο θεωρητικό υπόδειγμα όταν ο Μαρξ άρχισε να γράφει το “Κεφάλαιο”. Και αυτός ο ντετερμινισμός συνέβαλε πιθανώς στο να μη τελειώσει ποτέ αυτό το έργο, γιατί η κοινωνική εξέλιξη είναι εξ ορισμού αδύνατο να περιοριστεί σε ένα κλειστό σύστημα. Ο ίδιος ο Μαρξ πάντως ήταν πολύ λιγότερο αιτιοκράτης από όσο ήθελε να είναι το έργο του.
(3) Τελευταία, για τις εικονικές πραγματικότητες εκδηλώνει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον το Facebook, ο ιδιοκτήτης του οποίου φαίνεται να τις σκέφτεται ως εναλλακτική στις ανυπόφορες πραγματικότητες. Σε ορισμένα ζητήματα fake, εικονικές πραγματικότητες έχουν ήδη επικρατήσει, ακόμα και πριν την έλευση του Διαδικτύου. Π.χ. στις ΗΠΑ, μια πλειοψηφία του πληθυσμού πιστεύει, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, ότι οι Παλαιστίνιοι έχουν εισβάλλει και κατέχουν τμήμα του Ισραήλ. Έχουμε πάει δηλαδή από μια υποστήριξη της ισραηλινής πολιτικής, με την οποία κάποιος θα μπορούσε να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει, στη διαστροφή της ίδιας της πραγματικότητας. Το εργαλείο αυτό δεν είναι καινούριο, όπως όμως δείχνει η μεγάλη διάδοση εντελώς ανυπόστατων και καθαρά παραφρόνων θεωριών για τον κορονοϊό σε μεγάλο τμήμα της παγκόσμιας κοινής γνώμης, οι τεχνικές δυνατότητες των social media (δρώντων υπό τον έλεγχο του πολύ μεγάλου κεφαλαίου) προσφέρουν τεράστια περιθώρια εφαρμογής του.
Πηγή: kosmodromio.gr
